نوشتار

 

رولان  بارت 

 

                                          دربارۀ رئالیسم ادبی

 

 

      مبانی رئالیسم، آن طور که تا کنون ادبیات ما آن را شناخته، ضد و نقیض است : رابطه­ی نویسنده با واقعیت  همواره و در نهایت،  رابطه­ای اخلاقی بوده ، نه تکنیکی.  از دیدگاۀ  تاریخی، رئالیسم مفهومی است اخلاقی.

 

1 ـ رئالیسم بورژوازی

 

۱ ـ در دوران سلطه و حاکمیت بورژوازی، رابطه­ی نویسنده با جامعه دوگانه است: طبقه­ی بورژواری، به بهانه­ی لیبرالیسم، نویسنده را مامور می­کند  ایدئولوژی لیبرالیسم را  توجیه کند. ازاینرو، معمولا  ادبیات بورژوازی ایدآلیستی است. این ادبیـات، از جنبه­های متنوع واقعیت، فقط  آن جنبه­ای را انتخاب می­کند که یتواند توقعاتِ طبقه­ی بورژوازی را برآورده کند. این ادبیات، که انتخاب شده است، واقعیت را تحریف می­کند و تصویری تسلی بخش ارائه  می­دهد.

 

۲ـ  با این وجود، در این دوران، گاهی اتفاق می­افتد  که نویسنده­ی بورژوازی علیه­ نظم بورژوازی  قیام می­کند. از این پس، قیام او به صورت نشان دادن براندازی واقعیت  بورژوازی تجلی می­یابد. نویسنده­ای که قیام می­کند، تصویری را که جامعه­ی بورژوازی مایل است از واقعیت ارائه دهد برهم می­ریزد و با این امر رفتارش اخلاقی است. او به طور آشکار، مناسباتی که او را به جامعه­ی بورژوازی می­پیوندد قطع می­کند. در فرانسه­ی قرن نوزدهم، کلیه­ی روندهای ادبی که جامعه­ بورژوازی بر نویسندگانش ( بودلر، فلوبر، زولا) تحمیل کرده بود، روندهای رئالیستی بودند، یعنی  تجدید نظر در حق و حقوق نظام بورژوازی و الغای قرارداد ایدئولوژی .

 

۳ـ  در جریان این براندازی، نویسندگانی که علیه نظام بورژوازی قیام کردند، درست آن چه را که جامعه­ی بورژوازی تلاش کرده بود پنهان بماند واقعیت اعلام کردند.. حال، واقعیت آن موضوعاتی شد  که ممنوع شده بود و  نمی بایست درباره­ی آنها سخن گفت:( سکسوآلیته ، تنگدستی و محرومیت­های اجتماعی). اما در این جا نیز انتخاب صورت گرفت و اموری برجسته شدند که تا آن موقع فراسوی ادبیات وجود داشتند. ازاینرو می­شود گفت که رئالیسم بورژوازی،  وارونه­ی  ایدآلیسم بورژوازی است .این بازسازی به شدت اخلاقی رئالیسم بورژوازی، برای آنهایی که آن را بکار گرفتند، با شواهد عام  واقع نگری( ابژکتویته) سرپوشی می­شود. بنابراین، از این پس ، واقعیت به نام و به عنوان  دانش و  استناد به مدارک  توصیف می­شود :( مکتب ناتورالیسیم )

 

II   ـ رئالیسم سوسیالیستی

 

۱ـ   رئالیسم سوسیالیستی از تحول خاص مارکسیستی اخلاق در سیاست، به معنای وسیع آن، پدید آمده است .برای درک رئالیسم سوسیالیستی بایستی همواره به تحسین مارکس وانگلس ازآثار بالزاک اشاره کرد: ( نگاه کنید به نامۀ انگلس به Harkeness آوریل ۱۸۸۸ ). به نظر او بالزاک رئالیست است، چون او مناسبات و روابط بین  انسان­ها را برترین مناسبات و روابط  سیاسی درک کرده است. در آن نامه، به افکاری برمی­خوریم که فی المثل در آثار زولا وجود ندارند و مهم تر  این که تفکراتش در باره­ی ساختار جامعه است.

رئالیسم،هنری است که مبانی اساسی ساختار جامعه را در بر می­گیرد . از اینرو، درک ساختار جامعه باید چنین باشد که معنا را دریافت و آنچه  بی معنی است کنار گذاشت. بنابراین،  واقعیت آن چیزی است که  معنایی دارد. رئالیسم هنر تشخیص آن چیزی است که  معنا دارد .

 

۲  ـ  اما کیست  که بتواند درستی  معنا را وارسی کند: خواهند گفت:  تاریخ، پراتیک انقلابی.

اما این تفکر در باره­ی درک درستی معنا، برای اخلاق خطری در خود نهفته دارد. رئالیسم سوسیالیستی با این خطر مواجه  می­شود که بار دیگر هنر اخلاقی شود . یعنی ناظر براین شود که  توجه خوانندگان جدید را به خود جلب کند (همان گونه که رئالیسم بورژوازی نیز چنین کرد). مارکس و انگلس کاملا براین خطر واقف بودند وآن را به عنوان  " ادبیات جانبدار"افشا کردند: ( هرچه  نظر سیاسی  نویسنده دراثر بیشتر پنهان بماند برای اثرهنری بهتراست:  نامه­ی انگلس به مینا کائوتسکی ، ۱۸۸۵ ). این بدان معنی است که رئالیسم سوسیالیستی در تضاد با ادبیات جانبدار و حتی در تضاد  با ادبیات سوسیالیستی است .

خلاصه :  در  رئالیسم سوسیالیستی  واقعیت  امری کیفی است، این رآلیسم انتخابی است و  موضوع آن  معناست.

 

III  ـ  مسائل نو

 

۱ـ رئالیسم بالزاک،" رئالیسم عمق است"، رئالیسم تیپ­ها و خصوصیت­ها ست. اما بخش عمده­ای از واقعیت از نظر او به دور مانده و به آن توجه نکرده است: یعنی  به سطح واقعیت. بالزاک به هرآنچه که  امروز فنومنولوژی ( پدیدار شناسی) دریافته، بازهم به شیوه­ای سنتی، کلاسیک وایدآلیستی پرداخته است: فی المثل،شکل وشمایل انسان­ها ، توصیف طبیعت، گفتگوها و داستان سرایی . خلاصۀ کلام : توصیف واقعیت به طور خطی، مداوم و مستمر.

 

۲ـ  وظیفه­ای که برعهده­ی رئالیسم سوسیالیستی، پس از بالزاک و پس از مارکس و انگلس، می ماند،  این است به سطح واقعیت توجه کند و ابزاری بیابد که توصیف رئآلیستی را از پیروی و تقلید توصیفات بورژوازی رها سازد.  اما این روند مفید،  ناگهان با بروز رئالیسم سوسیالیستی جانبدار و فرمایشی قطع شد. کلیه­ی تلاش­ها به منظور این که درک سیاسی واقعیت ها را با تکنیک­های توصیف روبنا بکار برد  و کلیۀ تلاش ها به منظور دگرگون کردن روبنای بورژوازی ادبیات ( فی المثل تلاش های آوانگاردیست­ها)  پریشان فکری قلمداد شدند و با شعار توهین آمیز فرمالیسم بد نام شدند. مفهوم دوگانه و تکامل ناپذیر ادبیات رئالیستی استالینی ازاینجا سرچشمه گرفته است: این ادبیات منظورش مترقی بود، اما در شکل،  بورژوازی تر از ادبیات بورژواری و درعین حال رئالیستی و آکادمیک بود .

 

۳ـ  ورای رئالیسم سوسیالیستی، نسخه برداری از پدیدار شناسی ( فنومنولوژی ) واقعیت، در محیطی بورژوازی و بهره گیری از موقعیت لییبرالی­اش پی­گیری شد . از این پس نوعی رئالیسم روبنا جریان یافت که فاقد همه­ی توقعات "رئالیسم زیربنا " و رئالیسم سیاسی بود. این امر توجۀ عده­ای از نویسندگان  فرانسوی را به خود جلب کرد و  به مفاهیم  فلسفی پرداختند ( ضرورت پرداختن به موضوعاتی مانند اصطلاح Da-sein  هایدگر) و سپس توجه به مسئلۀ رئالیسم  زیربنا.

 

من سه تلاش ادبی نشان می دهم که که به مسئلۀ محتوا و معنا پرداخته اند:

 

سوررآلیسم پیوسته تلاش کرده معنای موضوعات را تکثر بخشد ( آراگون:" به مکان های مهمل و پوچ معنایی داد که ناشناخته بودند ") . سپس اکزیستانسیالیسم، که برعکس کوشید از معنا بکاهد و بی معنی بودن را دوباره بیابد ( به رمان تهوع سارتر نگاه کنید ) .  وحال،  نویسنده­ی  فرانسوی آلن روب گریه می کوشد  از تضاد  بین پوچی و معنا دار، از تضاد بین کاهش محتوا و تنوع معنا، فراتر رود و  ادبیاتی  بر مبنای واقعیت محض، یعنی  واقعیتِ دنیا آن طور که هست، بنا نهد.  در جریان مباحث مربوط به مسئله­ی رآلیسم، مبنای مشترک این سه تلاش ادبی، فاصله گرفتن درست از امر واقع است. نویسنده باید از چه زاویه ،  با چه فاصله­ی درستی از دور به امر واقع ( Real   ) بنگرد؟

 

 

ما اکنون بین دو نیمه­ی رئالیسم قرار داریم: یکی رئالیسم عمق، با ساختار سوسیالیستی،  ولی با فرم بورژوازی و دیگری رئالیسم روبنا،  فارغ از فرم، اما غیر سیاسی ، با ساختاری بورژوازی.

 

 

برگرفته از:    AKZENTE, Zeitschrift für Dichtung ,3.Jah.1956

ترجمه­ی محمد ربوبی